Het afval van meer dan 200 miljoen mensen beheren is geen sinecure, en dat ondervinden de Nigerianen aan den lijve. Het land produceert elk jaar een indrukwekkende 42 miljoen ton afval. Dat heeft zijn impact op de gezondheid van mens en milieu. De Nigeriaanse journalisten Oke Peter en Damilola Shittu staken hun neus in de vuilnisbelten en gingen op zoek naar de problemen en de alternatieven.

Al sinds het begin van de menselijke beschaving is afval een probleem, en de vuilnisbelt is de oudste en meest voorkomende vorm van afvalverwerking. Vuilnis werd lange tijd gewoon achtergelaten op een hoop of in putten gegooid. Toen Nigeria in 1960 iets meer dan 45 miljoen inwoners telde, was afvalverwerking niet de grootste prioriteit. Maar sindsdien is het probleem blijven groeien, samen met de Nigeriaanse bevolking – die vandaag zo’n 206 miljoen mensen telt.

Het afval van meer dan 200 miljoen mensen beheren is niet eenvoudig. Nigeria is verstedelijkt en geïndustrialiseerd en het consumptiepatroon van de Nigerianen is veranderd. Die trends hebben de problemen met het vast afval nog verergerd. Het grootste deel van dat afval belandt op een open, ongeorganiseerde vuilnisbelt.

Open vuilnisbelten zijn een bron van microbiële en toxisch-chemische verontreiniging van de bodem.

In de steden wordt het afval vlot opgehaald, dankzij de afvalbakken die de overheid heeft geïnstalleerd. Maar het is ook gebruikelijk dat stadsbewoners hun afval in de riolen dumpen wanneer het regent. Er zijn daarnaast ook dichtbevolkte gebieden waar het afval niet wordt opgehaald. Hier doen de inwoners een beroep op mensen die met de kar afval verzamelen en het op een onjuiste manier vernietigen. En op het platteland wordt het verzamelde afval gewoonlijk in de openlucht verbrand.

Er zijn dus afvalhopen op openbare plaatsen, maar de meeste Nigerianen lijken daar geen hinder van te ondervinden. Aan de basis daarvan ligt een gebrek aan goede voorlichting over de gezondheidsrisico’s van deze praktijken. Slecht afvalbeheer vormt een bedreiging voor het welzijn en voor de gezondheid, en dan vooral van de mensen die in de buurt van de vuilnisbelten wonen. Open vuilnisbelten zijn een bron van microbiële en toxisch-chemische verontreiniging van de bodem. Ze kunnen ook waterputten vervuilen, wat ernstige gezondheidsrisico’s met zich meebrengt en de biodiversiteit vernietigt.

42 miljoen ton afval

Van de 37 Nigeriaanse deelstaten, zo blijkt uit onderzoek, beschikken er slechts vier (Abuja, Lagos, Rivers en Ogun) over een goed plan voor afvalbeheer dat de hele deelstaat bestrijkt en niet alleen hun hoofdsteden. Het resultaat is dat deze deelstaten afval gewoon in de openlucht verbranden. De meeste deelstaten blijken weinig belangstelling te hebben om de afvalsector te ontwikkelen.

Nigeria produceert elk jaar gemiddeld 42 miljoen ton afval. Dat is meer dan de helft van de 62 miljoen ton afval die jaarlijks wordt geproduceerd in Afrika ten zuiden van de Sahara. In Lagos, met meer dan 21 miljoen inwoners de dichtstbevolkte deelstaat van het land, wordt 0,5 kg afval per persoon per dag voortgebracht. De stad Lagos produceert elke dag ongeveer 13.000 ton stadsafval, dat is het hoogste afvalcijfer in Afrika.

In Lagos bevindt zich ook de beroemde Olusosun-vuilnisbelt: de grootste in Afrika en een van de grootste ter wereld. Meer dan 2000 werkers wroeten er door het afval. Ze worden daarbij blootgesteld aan schadelijk afval van de verwerkingsindustrie. We vragen vuilnisjutter Kuchika James wanneer hij op het terrein is beginnen werken. ‘Ik zoek hier al vijf jaar door het afval.’ Hij woont en slaapt er ook. ‘Sommige zakenlui geven ons geld om het afval voor hen te doorzoeken. Zij brengen onze vondsten dan naar bepaalde bedrijven om te verkopen.’

Maar een vaste baan met een vast loon is het niet. Of James het niet gevaarlijk vindt om door het afval te gaan zonder mondmasker of handschoenen? ‘Het is oké zo. We ruiken hier geen stank. Je ziet mensen eten, drinken en andere zaken verkopen. God is onze beschermer.’

‘De stank die uit onze putten komt, is ondraaglijk. We kopen elke dag drinkwater.’

In maart 2018 brak er brand uit op de Olusosun-vuilnisbelt, waarbij goederen en een aantal voertuigen beschadigd raakten. De autoriteiten verklaarden dat de oorzaak van de brand niet vastgesteld kon worden, maar volgens experts konden chemische reacties op de vuilnisbelt de brand veroorzaakt hebben.

We kijken rond in het gebied van de vuilnisbelt en stellen vast dat het water er vervuild is, en zeker niet geschikt om te drinken. Kunmi Adegboye, de eigenaar van een huis in de buurt, bevestigt: ‘We drinken hier geen water omdat het stinkt. De stank die uit onze putten komt, is ondraaglijk. We kopen elke dag drinkwater.’

Afval ophalen

We vragen een reactie aan het Agentschap voor Afvalbeheer van Lagos (LAWMA). ‘Ons mechanisme voor afvalbeheer heeft geleid tot een mentaliteitsverandering en implementatie van modernere manieren van afvalbeheer in de staat Lagos. We zijn vastbesloten om ervoor te zorgen dat elk hoekje en kantje van Lagos aandacht blijft krijgen van onze medewerkers, want een schonere en gezondere omgeving is beter voor iedereen.’

Het agentschap koos, samen met de deelstaatregering van Lagos, voor een publiek-private samenwerking voor de afvalinzameling. Volgens die regeling gaan zowel medewerkers als privépersonen die een vuilnisperstruck bezitten van huis tot huis om afval op te halen. Vervolgens dumpen ze dat op de aangewezen vuilnisbelten. Bewoners betalen een symbolisch bedrag voor de dienst.

Het systeem bleek effectief: er wordt minder willekeurig afval gedumpt op wegen, in kanaaltjes, op markten en andere verboden locaties. Het Agentschap: ‘We hebben de inspanningen opgedreven en rijden langs vuile wegen, met een vernieuwde sanitaire regeling voor de snelwegen. Straatvegers worden ingeschakeld voor de schoonmaak van de belangrijkste wegen en openbare plaatsen als bushaltes, garages en scholen.’

Geen échte stortplaats

We bezoeken de belangrijkste vuilnisbelten in verschillende Nigeriaanse steden. Het merendeel daarvan blijven regelrechte afvalhopen. De Ajakanga-vuilnisbelt, eigendom van de regering van de staat Oyo, heeft niet eens een toegangsweg (foto hierboven). Volgens een opschrift bij de ingang wordt de vuilnisbelt momenteel gerenoveerd. Omdat de bevolking groeide, werden er woningen rond de plek gebouwd. Als de staat niet snel iets doet om de vuilnisbelt te verplaatsen, dreigt mogelijk een epidemie.

‘Momenteel is er geen enkele vuilnisbelt in Nigeria die voldoet aan de vereiste voorwaarden.’
Milieu-expert Marcus Innocent

De gemeentelijke vuilnisbelt van Onitsha, in de deelstaat Anambra in het zuidoosten van Nigeria, is de vuilste. Er zijn geen basisvoorzieningen of toegangswegen. Er is ook geen werkend recyclagepark op de site.

De toestand van de Eligbolo-Eliozu-vuilnisbelt in Port Harcourt, de hoofdstad van de staat Rivers, is er recent erg op achteruitgegaan. De vuilnisbelt wordt beheerd door het Agentschap voor Afvalbeheer van de deelstaat (Rimawa) en is een potentiële bron van vervuiling. En de vuilnisbelt in Kano, in het noordwesten van het land, staat volgens rapporten bekend voor vervuiling door zware metalen, die ziektes kunnen veroorzaken vergelijkbaar met Parkinson, spierdystrofie en Alzheimer.

Volgens milieu-expert Marcus Innocent is er in Nigeria geen enkele echte, goed georganiseerde stortplaats. Hij omschrijft een stortplaats als een technisch ontwerp, aangelegd met grondbekleding en pijpen, waar afval naartoe wordt gebracht en onder de grond wordt begraven. Tijdens dat proces worden de gassen die vrijkomen afgevoerd en worden er maatregelen getroffen om te voorkomen dat het afval het grondwater verontreinigt. ‘Momenteel is er geen enkele vuilnisbelt in Nigeria die voldoet aan die voorwaarden’, vertelt Innocent.

Door het gebrek aan degelijk ontworpen stortplaatsen gerund door de overheid zijn overal in het land open vuilnisbelten ontstaan. Ook al is een stortplaats de goedkoopste, gezondere en meest aanvaarde methode om af te raken van het vaste afval in steden en gemeenten. Bovendien wordt er amper gerecycleerd in Nigeria.

Oorlog tegen vuiligheid

De strijd tegen afval en asociaal gedrag is in Nigeria al enkele decennia aan de gang. In maart 1984 kondigde de militaire regering, onder leiding van oud-generaal-majoor Muhammadu Buhari, een ‘Oorlog tegen ongedisciplineerdheid’ aan. Een van de stappen daarvan was de ‘Oorlog tegen vuiligheid’, die moest zorgen voor een schonere private en openbare omgeving. Hij omvatte ook een maandelijks programma voor natuur en milieu, bedoeld om afval en illegale structuren in het hele land op te ruimen. Maar de uitvoering van de Oorlog tegen ongedisciplineerdheid ging traag, en werd geleidelijk stopgezet nadat Buhari in 1985 werd afgezet.

Later begonnen gezondheidsexperts de burgers te waarschuwen voor de gevolgen van onjuiste afvalverwerking. Maar er is geen handhaving van regels. Door de klimaatverandering zijn er meer en hevigere stortregens, en die hebben al vaak geleid tot overstromingen en erosie. Bij elke regenbui komt het afval van gezinnen zomaar in de oceaan terecht.

‘De deelstaatregeringen hebben de zaak helaas gepolitiseerd en werken niet mee.’

Buhari is sinds 2015 opnieuw het staatshoofd, maar het afvalbeheer heeft te lijden onder politieke bemoeienis en een gebrek aan synergie tussen de verschillende bestuursniveaus. Afvalbeheer is een bevoegdheid van de lokale overheden, vertelt een bron bij de afdeling Natuur, Milieu en Bestrijding van Verontreiniging van het federaal ministerie van Milieu in Maitama.

‘De federale regering heeft een groot aantal programma’s opgezet voor een schonere en gezondere omgeving. Daarbij hoort de Geïntegreerde Afvalbeheervoorziening, waarbij de privésector uitgenodigd wordt om te investeren in afvalinzameling en -recyclage. De federale regering heeft voor het project een startbedrag van 250 miljoen naira (ongeveer 570.000 euro) voorzien. Ook de deelstaatregeringen moeten steun verlenen, en de plaatselijke overheden moeten grond in hun gemeenschappen ter beschikking stellen voor het project. Maar de deelstaatregeringen hebben de zaak helaas gepolitiseerd en werken niet mee.’

‘Wat de regering nu wil invoeren,’ zegt de bron, die anoniem wil blijven, ‘is het beheer van vast afval door lokale gemeenschappen. Die worden aangemoedigd om hun eigen afval te beheren. We hebben dit al gedaan in vijf staten en we zullen nog uitbreiden.’

‘Studenten, arbeiders en particulieren zamelen hiervoor huishoudelijk afval in, leveren het in en krijgen daar voor betaald. Dat bleek erg nuttig.’

In 2009 schonk de federale regering aan 26 staten recyclagefabrieken voor plastic, om het probleem van plastic afval uit te roeien. Maar de fabrieken bevinden zich vandaag in verschillende stadia van verval, omdat ze nooit zijn gebruikt. De federale regering zorgde ook voor verbrandingsovens voor een aantal grote ziekenhuizen, onder andere in Ibadan, Abeokuta, Lagos en Owo, omdat ziekenhuisafval delicaat is en niet op vuilnisbelten terecht mag komen. Maar de ziekenhuizen hebben de ovens nog nooit gebruikt.

In Mpape, Abuja, bouwde het federale ministerie van Milieu samen met de Raad voor Milieubescherming van Abuja een recyclagefabriek, waar afval wordt gesorteerd. ‘Niet alle afval moet naar de vuilnisbelt’, zegt de bron bij de federale overheid.

‘Plastic, metaal, papier, nylon en andere grondstoffen kunnen worden gerecycleerd. Alleen biologisch afbreekbaar afval moet naar de vuilnisbelt. Onlangs heeft de Raad voor Milieubescherming een voorziening gebouwd waar je afval kunt inruilen voor geld. Studenten, arbeiders en particulieren zamelen hiervoor huishoudelijk afval in, leveren het in en krijgen daar voor betaald. Dat bleek erg nuttig.’

Volksgezondheid

Volgens World Population Review is Nigeria het tiende meest vervuilde land ter wereld. De watervervuiling heeft er schadelijke gevolgen voor mens en milieu. Ook de luchtvervuiling, door de verbranding van fossiele brandstoffen, veroorzaakt problemen voor de volksgezondheid, zoals ademhalingsproblemen, astma en zelfs afwijkingen bij de geboorte.

Vervuiling door giftige stoffen is wereldwijd een van de belangrijkste risicofactoren voor niet-overdraagbare ziekten, zo bleek uit de Global Burden of Disease Study 2015 van het Amerikaanse Institute of Health Metrics and Evaluation. Niet-overdraagbare ziekten zijn volgens diezelfde studie verantwoordelijk voor 72 procent van alle sterfgevallen, waarvan 16 procent wordt veroorzaakt door toxische verontreiniging.

Toxische vervuiling is verantwoordelijk voor 22 procent van alle hart- en vaatziekten, 25 procent van de sterfgevallen door beroertes, 40 procent van de sterfgevallen door longkanker en 53 procent van de sterfgevallen door chronische obstructieve longziekten.

Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) wordt 80 procent van de ziekten overgedragen via water. Studies hebben ook aangetoond dat ongeveer 3,1 procent van de sterfgevallen wereldwijd kan worden toegeschreven aan vervuild water. In verschillende landen voldoet het drinkwater niet aan de WHO-norm.

Bodem en grondwater raken ook vervuild doordat bepaalde bedrijven en burgers afval of chemicaliën dumpen.

Vervuild water is ook een groot probleem in Nigeria. De oorzaken daarvan, zo blijkt uit onderzoek, zijn onder andere de voortdurende overstromingen, erosie, de afwezigheid van een goed afwateringssysteem en slechte stadsplanning, maar ook politieke instabiliteit, geldgebrek, een beleid dat vastloopt in de regelgeving en dat niet-duurzaam is.

Afval vindt zijn weg van woningen, markten en bedrijven naar rivieren, meren, putten, beken, boorgaten of zelfs waterreservoirs op privéterrein. In de meeste gemeenschappen worden sanitair en riolering slecht beheerd. Het kan veel mensen niet schelen hoe ze van hun afval af raken.

Wanneer we een aantal grote dammen en stranden in Nigeria bezoeken, stellen we zelf vast dat er hopen afval liggen aan de oevers. Ze vervuilen het water en verhinderen een vrije doorstroom. Bodem en grondwater raken ook vervuild doordat bepaalde bedrijven en burgers afval of chemicaliën dumpen.

Gezond is het niet. ‘Vervuild water heeft schadelijke gevolgen voor elk levend organisme’, reageert Segun Adeniran, hoofd van de afdeling Huisartsgeneeskunde in het Eko-ziekenhuis in Ikeja, Lagos. ‘Buiktyfus, cholera, hepatitis en sommige huid- en nierziektes verspreiden zich via vervuild water. Vissen en andere waterdieren nemen het gif en de afvalstoffen in het water op, en zij worden vervolgens door de mens geconsumeerd. Dat is de reden waarom deze ziekten in Nigeria wijdverspreid zijn.’

De schade van de vervuiling wordt steeds duidelijker, en steeds meer landen kijken daarom naar groene alternatieven. Milieuvriendelijke bouwmaterialen en niet-giftige producten beginnen wereldwijd een ingang te vinden, maar sommige landen hebben nog een lange weg te gaan.

De klimaatverandering maakt de gevolgen van de bestaande waterverontreiniging en ongesorteerde afvalverwerking alleen maar groter én creëert nieuwe risico’s. In Nigeria is dringend nood aan een regelgevend kader van de overheid. Dat moet het voor de privésector aantrekkelijk maken om te investeren in afvalverwerking, en ervoor zorgen dat waterbronnen beschermd worden tegen vervuiling. Burgers sensibiliseren over het belang van een goede watervoorziening voor de gezondheid hoort daar zeker bij.

De Nigeriaanse overheid moet ook een manier verzinnen om toezicht te houden, en om ervoor te zorgen dat elke cent die voor milieuprojecten wordt uitgetrokken op de beste manier wordt besteed en verantwoord wordt. Een mechanisme is nodig om corrupte praktijken en politieke inmenging in contracten te ontmoedigen, en om duurzaam beleid aan te moedigen.

Dit onderzoek kwam tot stand met de steun van het Fonds Pascal Decroos voor Onderzoeksjournalistiek.

Oke Peter is journalist in Ibadan, Nigeria. Hij schrijft over energie, de klimaatverandering en het milieu. Damilola Shittu is senior energieverslaggever gespecialiseerd in (hernieuwbare) energie.

Deze reportage werd geschreven voor het zomernummer van MO*magazine. Word proMO* voor slechts 4 euro per maand en je ontvangt ons magazine. Je steunt zo ook ons journalistiek project en geniet van tal van andere voordelen.